اشعار شادروان هاتف قسمت هشتم. معما، چیستان . . .

معميات و چيستان ها

1- باسم محمد عمر

من به ترديف و صنعت تجنيس    نام مطلــوب خــويش سنجيدم

از محــــبت صنم تــــرا شيـدم                    نفسش از صـــمد بـدزديــــدم

پــــاي بند حـــيات ساختـمش     از و جــودش بخـويش بالـيدم

2- باسم سميع

سخـــــاوت سر آغــــاز نام و نــشانـــش           بامــــداد او بـســـته همـــت مــيانــــــش

دلــــير است و دارد دل شـــير با خـــــود       عـــــدو ســر نهـــاده است بر آســتانــش

3- باسم توفيق

شنــيدم ام سخـن خـوش ز رهروان طريـق        چــو گشته انــد برفــتار مـرد مـانه عــميـق

كه دوست گر كند از زردريغ نبود دوست   رفيق گر بتو از سر گـــذشت هست رفــيق

باسم سيما

غــــرور حســن به تـعـــريف در نمي آيـد          كسـي زعـهـــده وصفتــش بــدر نمي آيـد

زسينــماست بــت نــاز پــــروم دلــــگـــير           كـه غـــير فلــم خودش در نـظـر نمي آيـد

4- باسم سيما

آن بـت تـناز و شـــوخ نـــازنيــــن                 برد عقل و هوش و دل ايمان و دين

ما بسي مانـديــم در حـــيرت فــرو            تا چــه حسني آفـريد حسن آفـرين

5- باسم شيما

سيـــنة ميـــناست از اسـرار پــر    كيست تا بر محتسب حالي كند

رخصتي ميخواهم از پــير مـغان   تا شـبي دل پيـش ما خـالي كند

6- باسم كمال

خال گفت بزلف چنگ چون لام هستي  مـن دانه بــراي صــيد و تــو دام هسـتي

گردانه نـباشد كـــه كشـانـــد صـــيدي مــيدانكــه بكــار خويش ناكـام هسـتي

آشفت بر او زلــف كــه اي نقطـة هـيچ   از كـوچـكيت دو چــار او هــام هسـتي

بـيدانه هــزار صـــيد در چـــنگ منست  چون داغ بسوز و پخـته شو خـام هسـتي

شد خـال سر افـگنده كــم آمــد پيشش    گـفتمش كه تـو سودايي سر سام هسـتي

8- باسم شاهده

گفتا كه چه بوده نام آن ماية ناز   گفتم گويم و ليك در پردة راز

گر نام ورا بسادگي مـي طلــبي باري بملــك بساز و ده را ميتاز

9- باسم منصوره

گرچه امكان تحرك نيستي بت را زجاش    مشر كين بازعم با طل باز بشناسد خـداش

اين تعجب بين كه تا آنمه بيايد در حضور        رو بگرداند صنم در سجده افتد پيش پاش

10- باسم نجيم

حكم هر گه بــدست مست آيد  طرب و عيش هر چـه هست آيد

هر كـجا پــاي مـــي رسـد بميان      برسررنــج وغـــم شــكست آيد

11- باسم عايشه

بشكـــن سرشـيشــه تـا بـــودســترست   زان پيش كه دست روزگارت شكـند

هر باده كـه يـافت مـيـشود در عـــالــم مـگـــذارو بـريـز تـا خمــارت شــكـند

12- باسم رسول

چو خواهي خمار تو يابد شكست       بگير از سر باده ساغـــر بـــدست

نشد گر بدان جرعــه رفــع خــمار      بريز از ميان ســـبو هــرچـه هست

بياشام يك جــــرعــه دُرد شراب        كـــه دانــي با سرار جـــام الست

13- باسم عبدالواحد

بـــده ساقيا بــــاده وحــــدتم   دلم را زقيد دويـي كــن رهــا

ازان مي كه از نشه بی خـودي    نـدانـم طريـق صـواب از خطا

چـو مينا بساغر سُجـودي كنم         زنـم گـــردن عـــابــد بـا ريـا

اگـر مـحتسب بـاز منعـم كـند   بسالوس نـي سر گــذارم نـه پا

نــيازم نــباشـد دران دم بكس       كـنم استـعانت ز يكــتا خـــدا

14- باسم شيما

يارب تو حيات خضـر ده تا بـا يـار      روز و مه و سال وقرن يكجا باشيم

از بهـر وصال عمـر دنياست قلــيل       تـا منــزل آخـــريـن عقــبا باشــيم

15- باسم سكينه بانو

يــاد آنـــروز اي ســرا پـا نـاز  كه بسي جلف بــودي و طـناز

نه كسي داشت با تو راز و نياز  كـه گـلـي از رخت چـيند بـاز

16- باسم نجيبه

    كشــم بـوصـل زشـرم حضـــور رنـج فـــراق

     بگويمت كه من في المثل چـه حال گذشت

              بــدون شايبـه هـــاتف بــپاي گـنج رســـــيد  

                              وليـك از سـر آن گـنج بيخـــيال گــــذشت

17- باسم ويس

نـهان بود در پــرده آن پــر هـــنر         كسي را نــبودي زحــالـش خــبر

سحرگه كه خورشيد وي را بديد        سراسيمه در پايــش افـگـند ســر

18- باسم ذكي

آن يار كــــه اسمـــي بمسا دارد       ميراث زعقل و هــوش  آبا دارد

با دوست مروت و مـودت گـيرد            با دشمن خــويشتن مـــدارا دارد

از صحبت او مـوم دل سنـگم شد       او مشق به نـرمـايش خـــارا دارد

يكذره اگر در دل خود ره دهدم       تا قاف قيامت بـدلـــم جـــا دارد

19- باسم سيما

اگر چه نام خوشت برزبان من جاريست ولـي بتعميه گفتـن طـــــريقة يــاريست

گرانبها گهري گــر بقيمت سر و جــان خــريدنت نــتوانـــم ر روي نا داريست

بنامت ار نزند دهـر سفلـه سكـه مـرنــج          نگيـن قيمـتتي از نقـش بيشـتر عاريست

ترا ز نقرة خـــــام آفــريـده است خـدا     كه زينت زرو يا قوت ولعل سرباريست

نه هديه گيري وني خواهي از كسي چيزي    غناي فطرت تـو فــارغ از طـلبگـاريست

بدون شبهه چــو بخشند تـاج المـــاست        بزير پاي كني كـاين عطاي در باريـست

تو با جـفاي بتان در وفــا بكوش هــاتف

كه گر علاج كند زور را همين زاریست

20- باسم عفيفه

از حسن نكو بهـار و گلشــن داري        وز سنبل موي طرفه خــرمن داري

در فهمم و فـراست و زرنگـي يكتا        سازنــده بعصر ذهـن روشن داري

لبـريـز نـزاكـت است پيــمانـة تــو    زين ساغر پر هـزار در جـن داري

ايــزد بـتـو اسمي بمسما داده است      حقا كه صفات پا كـتـدامـن داري

قلـبي ز وفـا و مهر زيبنده تـر است     تاجي بسرت زعلـم و وز فن داري

 با ايـن همه داري سـر ياري در دل      امــا بــزبــان سـعـي نگفــتن داري

 با اين نعـما بگـو ببخشنده ســـپاس    تاكــم رمقي ز روح در تــن داري

اينگونه كه طبـع دوستان ميخــواهي

هاتف نتوان گفت كه دشمن داري

21- باسم سراج و هاج

آن كيسـت كـــه از صحبــت يـــاد آوردش

دل كـــرده بگـرمـــــي و بــنرمــي تــــاراج

حـــرفـــش بلـطــافت و نـزاكــت گـــويــد

حـــقا كـــه بايـن شــــيوه بـــود در معــراج

نبــود چـــو نبـي كـمالــش اعجــاز مخــوان

چــون هست مسلـــمـان نــــبـود اســـتدراج

در طنزو مــــزاح و طيبت و خـــوش طبــعي

از ايــــرج و وز عبــيـد بســـــتانــــــد بــاج

خوش مشرب و خوش نشين و خوشخط خوشخُلق

در عالـم خـويشـــتن خـــوشــی داده رواج

در عـــــرصة صــيد گـــاه لفـــظ و مـعنــي

يــك تـــير خـطــــا نـيـفــــتدش از آمــاج

از خـط بقلمـــرو هـــنر مــــالــك تـخـــت

وز نثــر بـــا قـلـيــــم ادب صـــاحـب تــاج

اوراســت بــــآب زر نـــــويـســــد نـــامــه

بـــروي ســـزد ار قلــــم بــگـــيرد از عــاج

در بحـــر جــــواهــر مــضامــين بـــاشــــد

بـــــر ذورق غـــــواص وي آرام امــــــواج

عطـــر گـل معنــي چــكـــد از خــامــة وي

هــرگــز نــبود بمشـــك و عنـــبر مـحــتاج

ذكــــرش طلـبــد جســارت بــي پــايـان

تـــا نـام مـبــاركــش شــود اســتخــراج

چـون نيست مر او را بــوجــاهـت انجــام

زیـــن واژه تخلصـــــش کنـــم استنــتاج

همـــواره بقلـــب دوســــتان جـا داشــت

شد نـــام و تخــلصـــش ز دل استخــراج

اين قطـــعه برســـم ياد گـــاري گــــردد

تقــــديـــــم بمحـــضـــر ســراج و هـاج

هـــاتف بخـــيال داروي ديـــدار اســـت

كـز ديدن دوست درد و غم گـردد علاج

22- باسم سونا

خواهي زياد او شكند مر ترا خمـار       اول هر آنچه هست ميان سبو بريــز

بار دگـر كــه هيچ ميان سبو نمانـد     مينا گذار پيش وي و مي از او بريز

23- باسم فرحناز

ياري كه گـرم مهـــري ويـــرا ستـوده ام     عمري شده است روي نكويش نديـده ام

دل گفت يكدو حرف به نجوا بگوش من   ز انحرف دل بنام خــوش وي رســيده ام

24- باسم رقيه

ميكشد سر ز شرق مهـر رخش    يا ز خــورشـيد باج ميـگــيرد

بهـــر پابوسش ايــن بلند اقبال     از همـا نيـــز تـــاج ميگـــيرد

25- باسم بريالي

بايـد بچكـانـد باده در حلـق ريا     تا آنكه خـراباتي شود خلـق ريا

يارب مددي كن بطفيل كرمت     تا دل كنـم از ريا و از دلــق ريا

26- باسم نوريه

مستي و سرور گشته تــو ام ايجـــاد     بي نغمه نميـشونـــد مســـتان دلـشاد

دلگير شدم زچنگ و عود وز طرب       دوري زبقاياي مـــي و بــاده مـــباد

27- باسم نجلا

زنهار مكن قُفل دلت بسته به بُخل         كاين شيوه ترا زجمع تنها ســـازد

بگشاي سر گنج و كليدش بشكن     تا نام تو اين كمــال بــالا ســـازد

28- باسم شريف

در فصل بهار و موسم لاله و گل       در ساغـر عيش مي بمهتاب بريـز

خواهي برسي بفيض بــي پايانـي          بر خيزو شراب ناب را آب بريـز

29- باسم نورالحق

چو منصور خواهي كه يابي مراد       بــده در محبــت سر و دل بــباد

زلطـف انا الحــق تغافــل مكـن          از او معنـي مـن مكـــن اعتـــقاد

30- قطعه و معما باسم مهدي

تا كه زاهـد بمي شود خو گير    باده كم كم در آبـش انـدازم

ور نشد چـاره باده در حلقـش    بفسون وقـت خوابـش انـدازم

آنـز مانيـكــه با چنيـن نجـويز        دور شرم و حجـابش انــدازم

بشـكنـم گــردن و سـروي را     نيـم جـان در شرابـش انـدازم

از ثـوابش گنه كنــم افـــزون      صد خطا در صوابـش انـدازم

سرو كـارش كشـم بميخــانـه خوب مست و خرابش اندازم

رشتـة سـاز مـطــرب ار گسلد    ريش تــار ربـابـش انــــدازم

شف دستارش بر سبو بر بنـدم در چة غم طــنابش انــــدازم

تا رسد او چو من بمي هـاتف

ازسوال و جــــوابش انـــدازم

31- باسم سيما

ساقـيا جــامــي بـنام خوشـگـل دنــيا بـريـز      ني غلـط كـــردم بـنام حســن بيهمـتا بـريـز

مي اگر باقي نماند در سبو سهل است سهل    از خُم سربسته در رطل گــران صهـبا بـريـز

اول هر ساغــري صاف است بهـــر ما بــيار      ليك بعد از صاف دُرد باده بــي پـروا بـريـز

32- استخراج اسم بلقيس جان به صنعت توشيح

بــــوي معطــري زنســـيم صـــبا رســـيد          لبريز شد تشاطـم و عشرت فـــرا رســــيد

قوت گـرفت قلب ووزان تـازه شد مــشام     يكبارگـــي بجـان ودل خسـته وا رســـيد

سر خوش سوال كردم ازان پيك عاشقان    جان بخش نفخه اينقــدر از كجـا رســـيد

او گفت شب بكوچـة غيرم گـــذر نــبود     نـــگهـت مــــرا ز ســلسة آشــنا رســـيد

33- باسم فاطمه بصنعت توشيح

فرزانه خانمي كـه تعقـل و فـــراستــش       از همگـــنان كســي نـــتوانـد بـرابـري

طينت نگر كــه بـا همه نــاز و تنعمـش       مشرب تواضـع است وز كـبرو ريا بـري

همت بلند و قدر شناس و نكـو سرشت   جواد طبع و صاحب او صـاف سـروري

اگـــاه از سليقه و تـــدبــير منـزل است    نازان بــاوست جملـه مــزايـاي مـــادري

34- استخراج اسم بلقيس جان بصفت توشيح

بيـــدار بود هميشه بخـتــت        لبخند زنـد بـرويت به اقـبال

قــربـان جـمال دلفــريبــت             يكسر ملك و پري به تمثال

سر حلقة بانوان خـوشـــگل  جــانـانـة منتخــب در امـثال

انگيــزه مـــود روز و هفــته  نـو آور مبــتكــر مـــه وسال

35- معما بصفت تو شيح باسم سميع

ساقــي بيار باده كـــه تـاب درنـگ نيســت   ميخواره ايم و حـوصله رزق تنــگ نيســت

يك جـام تلخ تشنگـي ام ميكـــند عــــلاج              عيب است بر كريم كه گويد شرنگ نيست

36- چيستان

سه حرف است نام بت خوش نگاه        به معنــي بخــاصيت مهـــر و مــاه

بــود آدمــــي در دل وي نــــهان      بـانــدك تغــــير شـــود آدمـــان

غلط گفته ام قلــب او الفـت است             ز قاموس لفــظ ار ترا خبرت است

دو حرف نخستش چو يكجا كنـي     سزد گــر ورا عـمـــر معـــنا كنـي

وگـر بـــاز معـناي ديگــــــر شود     بمفـــهوم دنــــدان بــــرابــر شود

ز تقـــديم ثانـــــي بـر اول عـــيان       شــــود معنــــي اجتـــــماع زنـان

چــــو نامش نيابي بـرمــز و نـشان          مكش رنـــــج بيهـوده در چستان

37- باسم سهيلا

همايون همسري دارد نهايت زيرك و دانا      بتعليــــم و تعلـــم نمره زاو ولــد اعلــــي

كسي پرسـيد نام آن جميل سرو قـامـت را          بگفتم نغـز گويـــم نام او باشـد سهــي بالا

38- باسم سهيلا

بانوئي خوشگلـي بقـدر رسا  بود نيكو به سـيرت و سيــما

گفتم اي سرو قد بگو نامت   گفت نامم بـود سهــي بـالا

39- معما باسم شريف

نام رفيع و تاج شهي كس بــتو نگـــاشت    اما ز چرخ سفله نـــبايست چشــم داشت

ايــن تعميه بصنعت قلب است اســـــتوار   بايد حروف يكسره دلخواه خود گذاشت

40- معما به اسم فرحناز

زان حرف كه گفت دوست بر ميگردد دل از پـــي آن زيــرو زبـر ميــگـــردد

يك عمر گـذشت و مـن نديدم رويش نامش خــوانم دو ديده تـر ميـــگــردد

41- بنام ياسمين

جانم اگر خموش بسازي لب قـــياس    وربشكني سرو بر تخمين خويــش را

از جمع نيم اول و آخر بــدون شـك   يابي تو نام كودك شيرين خويش را

42- باسم يا سمين

نهاده است در بين اسم و مسمـي      يكي ربط مرموز شخص حكيـم

بتقـليــب دارد صـــد ابـر نسيــم       به ترديف بانگي زنـد بر جسيــم

43- چيستان

نام مقبول اوست شش حـرفـــي        نصف نامـش مخفف كــل نــام

اسم معــروف ديگــر هــم دارد      كــه بـود بيشتر ز بـانــزد عــــام

گر بخوانــي باخـــتلاف جهـت        نيم باشد سه حــرفـش از انجــام

پنج حـــــرفـش مطــابقـت دارد     بيكــــــي ســوره بــنام كــــلام

گل خو شبوست مي سزد گويي       نفحه از خلــد كـــرده باشـد وام

44- چيستان

نـام مقــــــبول آن جمــيلـه صبــي         گل خـوشبوي ميدهــــد تـزييــــن

چه نكو اتفــاق گــز شش حــرف      پنج حــــرفش مطــــابــق ياســـين

حــرز او باشــد از همـــه آفــــات         حرف حرفش كه هست سحر مبين

عملش نيـــك بـــاد و عمــــر دراز     كـوكب طــــالعش بســعد قــريـن

ششم حـــرفش پـي قــــبول دعـــا       يافتـــــــم در ميــــــــانــة آميــــن

45- معما بنام شريف

پيمانــه كشــا شــراب را آب بـريـز    آن باده كه شيب را كند شاب بريز

پركن قد حي نيمه ز درد دو رحيق     يك مرد فگن رطل مـي ناب بـريـز

46- معما بصنعت توشيح باسم راضيه جان صبيۀ عزيز خود نوشته

رهين دختر دلسوز و دلــنواز خــــــودم   افاقـــــة صحـت مــن ز اهتمام وي است

ضعيف پيكــــر من گـــر گرفته نيروئي     يگانـه عامل آن جهد صبح و شام وي است

هماره با تن ناخـــــوش مرا پرستار است    جريحــــۀ دل و جانم در التيام وي است

از ايزد اجر بخــواهم بر اين جگر گوشه     نياز من صحت و عمر مستد ام وي است

47- معما بصنعت توشيح باسم مريم جاني نوۀ ‌خود گفته

مـوي مشكين وي رگ جانم رخ نســريـن او گـلـــــستانم

يكدو حرفي ز لعـل خندانش   مـرهــــم داغهــــاي دورانم

جهد دارد بكسب دانش طب اوست آخــــر طبيب درمانم

نصرت از كردگار ميخواهـم   ياريش مــــي برارد ارمــانم

صورت حل معما ها

1- معما به اسم محمد عمر- بر روي صنعت ترديف و تجنيس بنا شده است وقتي از كلمة محبت بت يعني ب و ت كه بت است و با كلمه بت تجنيس تام دارد و بت با كلمة صنم مرادف است تراشيده شود دو حرف اول يعني مح از محبت باقي مي ماند و از كلمه صمد هم دال و ميم يعني دم را كه مرادف نفس است بگيريم و با مح ضم بسازيم اسم محمد به دست مي آيد و آنگاه كه محمد را پايبند حيات كه با كلمه عمر مرادف است بسازيم يعني در پاي محمد، عُمر را بياوريم چون عُمر و عمر به هم تجنيس تام را مي سازند اسم محمد عمر به ميان مي آيد، و البته ذكر كلمات صنم و صمد تزئين و تشكيل نظم و استخوان بندي منظومه را برابر ساخته و معما به همچه مبهمات و غوامض بسيار سرو كار دارد.

2- معما به اسم سميع- حرف اول كلمه سخاوت سين است وقتيكه براي امداد حرف سين همت كمر بسته كند چون كمر كلمه همت حرف ميم است لهذا يكجا شدن حرف سين با ميم دو حرف اول نام سميع را تشكيل مي دهد در مصرع سوم از تركيب دل شير حرف ي بدست مي آيد كه با افزايش ع ، يعني سر عدو از مصرع چهارم تمام حروف اسم سميع كه سين و ميم و يا و عين است استخراج شده است.

3- معما به اسم توفيق- وقتي از كلمه توفيق تو را كه با كلمه تو مجانس است بگيريم و با رفيق از سر گذشته يعني فيق ضم بسازيم اسم توفيق كه باز از روي صنعت تجنيس تَوّ به تو تبديل مي شود تشكيل مي گردد و هوالمراد.

4- معما به اسم سيما- وقتي دل سينما كــه نــون است بر داشته شود فقط سيما باقي مي ماند.

5- معما ديگر به اسم سيما- در اين دو بيتي از مصرع سوم اسم سيما بر مي آيد بدين معني كهن كلمة ما را به روي سي بمانيم و فقط ياي مجهول را معروف بخوانيم.

6- معما به اسم شيما- دل شبي حرف ب است ، هرگاه ب را از شبي كم كنيم شي مي ماند و چون شي را پيش ما بگذاريم شيما حاصل مي شود.

7- معما باسم كمال- اسم كمال از مصرع نهم– شد خال سر افگنده كم آمد پيشش بر مي آيد، به اين معني كه سر افگندگي خال را (ال) مي سازد زيرا خ كه سر خال است افگنده مي شود وقتي كه به پهلوي ال كم را بگذاريم كمال تشكيل مي گردد.

8- معما باسم شاهده- از مصرع چهارم دو بيتي شاهده استخراج ميشود باري به ملك بساز و ده را مي تاز، مقصود از ذكر كلمة ملك مرادف آن است كه شاه است و قتيكه شاه ده را به چنگ آورد يعني دال و ه ضم گردد شاهده بدست مي آيد وهم اين جمله كه به ملك بساز و ده را مي تاز ، ارسال المثل مشهور است.

9- معما باسم منصوره- هرگاه صنم رو بگرداند منصور ميشود زيرا از منقلب شدن صنم به وجود  مي آيد و از تقليب رو (ور) نمايان ميگردد و منص با ور منصور ميشود و زماني كه منصور پيش پاي سجده يعني ه كه در آخر كلمه سجده آمده بيفتد اسم منصوره بدست مي آيد.

10- معما باسم نجيم- از مصرع سوم و چارم اين دو بيتي اسم نجيم بر مي آيد زيرا پاي مي (ي) است هرگاه سر رنج و غم شكستانده شود از رنج كلمه نج و از غم حرف ميم باقي مي ماند و زماني كه حرف ي يعني پاي مي را بميان نج و ميم بگذاريم نجيم ميشود.

11- معما باسم عايشه- چون سر شيشه بشكند يعني از بين برود (يشه) باقي مي ماند و هم زماني كه از كلمه عالم مل را كه مرادف باده است دور كنيم (عا) مي ماند و عا با يشه عايشه را شكل مي دهد.

12- معما باسم رسول- بقرار اصول ترديف باده با كلمه راح مرادف است يعني سر راح  را كه حرف ر است بگير و بعد آنچه در ميان سبو كه عبارت از ب است بريز، سو باقي مي ماند  كه با حرف (ر) رسو مي شود و باز هم دُرد شراب راب با كلمه رسو يكجا بساز، يعني به اصول ترديف مراجعه كن مرادف شراب را براي نيل به مقصود پيدا كن و آن مل است كه درد آن يعني حرف آخرش ل است ورسو با حرف ل است رسول را مي سازد.

13- معما باسم عبدالواحد- در مصرع ششم وقتي گردن عابد را كه الف است جداكنيم (عبد) باقي مي ماند (بعد از سر گردن حرف دوم ميشود) سپس از كلمه سالوس سين اول يعني سرو سين آخر يعني پا را قطع كنيم (الو) مي ماند آنگاه از خداي يكتا يعني احد مدد خواسته عبد و (الو) و (احد) را با هم يكجا مي نمائيم عبدالواحد تشكيل ميشود.

14- معما باسم شيما- در مصرع چارم اين رباعي اسم شيما بر مي آيد- تا منزل آخرين عقبا باشيم، وقتي همراه كلمة شيم حرف آخر عقبا را كه الف است ضميمه بسازيم اسم شيما درست ميشود.

15- معما باسم سكينه بانو- از مصرع سوم اين دو بيتي بصفت قلب بعض و اصول تصحيف اسم سكينه بانو كار سازي ميشود بدين تفصيل كه (قلب نه كسي) اسم سكينه را بدست ميدهد و كلمه با توبه اصول تصحيف بانو ميشود كه يك نقطه آنرا كم كنيم- و سكينه با باتو سكينه بانو ميشود.

16- معما باسم نجيبه- از مصرع سوم و چارم اين دوبيتي مطلوب چنين استخراج ميشود كه بدون شا (يبه) را بگيريم و مطابق مصرع سوم يبه را بپاي گنج بگذاريم گنج يبه بدست مي آيد و چون بقرار مصرع چارم از سر گنج بگذريم يعني گاف را حذف كنيم اسم نجيبه بدست مي آيد.

17- معما باسم ويس- اين معما از مصرع سوم و چارم دو بيتي پيدا ميشود اينچنين كه (وي) از مصرع سوم گرفته شده و با سر سراسيمه كه سين است و در پاي (وي) سين بيفتد ويس حاصل ميشود.

تا تاريكي بود مذكور ديده نمي شد بوقت صبح كه آفتاب بر آمد وي ديده شد كه سراسيمه در پايش سر انداخت.

18- معما باسم ذكي-  به مصرع هفتم توجه شود وقتي كلمة يك ذره قلب گردد (ذكي ره) ميشود و زمانيكه از يكذرة قلب شده يعني (ذكي ره) ره حذف شود اسم ذكي برمي آيد يعني كلمة ذكي باقي مي ماند و كلمة دل با كلمة قلب مرادف است.

19- معما باسم سيما- نقره خام بمعنی سیم ناب است و هرگاه با سیم تاج الماس که الف است ضم گردد یعنی الف در پای سیم گذاشته شود سیما تجسم میکند.

20- معما باسم عفیفه- اسم به معنی پاکدامنی است كه خداوند بعفيفه داده است، قلب وفا حرف (ف) و قلب مهر حرف (ه) است كه دو حرف آخر عفيفه را تشكيل كرده و تاج علم حرف (ع) و تاج فن حرف (ف) و سر ياري حرف (ي) است كه از اين سه حرف (عفي) بميان مي آيد و وقتيكه كلمه (عفي) با كلمه (فه) يكجا شود اسم عفيفه است.

21- معما باسم سراج وهاج- از كلمة جسارت با حذف حرف (ت) جسار بهم مي رسد كه توسط صنعت قلب بعض (سراج) ميشود و هكذا از كلمه و جاهت بدون حرف (ت)،(وجاه) بدست مي آيد كه باز هم بصنعت قلب بعض (وهاج) صورت ميگيرد و نام و تخلص از دل استخراج گرديده يعني با صناعت قلب اسم مقبول سراج وهاج بميان آمده است.

22- معما باسم سونا- اول حرف (ب) از كلمه سبو حذف ميشود و بعد از مينا حروف (مي) ريختانده يعني كم ميشود كه فقط كلمه (نا) باقي ميماند و با يكجا شدن (سو) كه از سبو بدست آمده، سونا استخراج مي گردد.

23- معما باسم فرحناز- هرگاه تركيب (زانحرف) را بر گردانيم يعني مقلوب سازيم اسم فرحناز تشكيل ميشود.

24- معما باسم رقيه- سر شرق كه كشيده شود كلمه (رق) باقي مي ماند، وقتيكه حرف (ي) از كلمه خورشيد وام گرفته شود (رق- رقي) ميگردد و زمانيكه تاج هما يعني حرف (ه) به آن ضم گردد اسم رقيه عرض اندام ميكند.

25- معما باسم بريالي- كلمة يارب بصنعت قلب كلمة (بريا) را تشكيل ميكند كه با كندن دل از دلق و ريا حروف (ل) و (ي) بدست مي آيد و با كلمه (بريا) بريالي ميشود.

26- معما باسم نوريه- وقتيكه دل چنگ و عود و طرب يعني حروف مياني كلمات مذكور كه (نون) و (واو) و (ر) است و نور ميشود گرفته شود و با بقاياي مي كه مراد حرف آخر مي است (ي) مي باشدو بقاياي باده كه (ه) است يكجا گردد اسم نوريه نمايان ميگردد.

27- معما باسم نجلا- باز ساختن سرگنج اشاره بسوي كرم است كه با شكستن كليد يعني حرف اول گنج كلمه (نج) بدست مي آيد. و وقتيكه كلمه (نج) ا حرف (لا) يكجا گردد اسم نجلا صورت ميگيرد.

28- معما باسم شريف- فيض بي پايان يعني بدون (ض) كه (في) است و وقتيكه از محض كلمه شراب كه مراد از ناب است حروف (الف) و (ب) يعني آب را بكشيم كلمة شر باقي مي ماند كه با يكجا كردن (ي) و (ف) اسم شريف تشكيل ميشود.

29- معما باسم نورالحق- كلمة اناالحق از دو جزو تشكيل شده است انا والحق، كلمة انادر عربي به معني من است، شاعري مي گويد از لفظ اناالحق تغافل منما زيرا اناالحق كه در تركيب خود اناالحق است و از آن صرف نظر شده نمي تواند ولي به معني (من) آن كه بگويي من حق هستم معتقد نبايد بود يعني از معني (انا) در پهلوي حق بگذر كه در اين صورت از كلمه تركيبي انا الحق صرف (الحق) باقي مي ماند و با بباد دادن سرو و دل منصور كه فقط كلمة نور باقي مي ماند اسم نورالحق مجسم ميگردد.

30- معما باسم مهدي- وقتي كه با از بين رفتن گردن و سر زاهد فقط از زاهد (هد) بجا بماند و نيم جان شود و (هد) را در بين مرادف اسم شراب يعني (مي) بيندازيم به طوريكه ميم (مي) در اول و ياي مي در آخر برود و كلمه (هد) در بين بماند اسم مهدي شكل مي گيرد.

31- معما باسم سيما- اول ساغر حرف سين است كه با كلمة (ما) كلمة (سما) شكل مي گيرد، زمانيكه درد مرادف باده يعني دُرد (مي) را كه حرف (ي) است بعد از اول ساغر كه سين است و به صفت صاف افاده شده است به كلمة سما اضافه كنيم نام سيما درست مي شود.

32- استخراج اسم بلقيس جان به صنعت توشيح- مي دانيم صنعت تو شيح آن است كه اسم يا مطلبي در يك منظومه به طوری آورده شود كه حرف اول هر مصرع گرفته شود و مجموع اين حروف آن اسم يا مطلب را احتوا كند.

در معماي مذكور از مصرع اول حرف (ب) و از مصرع دوم حرف (ل) و از مصرع سوم حرف (ق) و از مصرع چارم حرف (ي) و از مصرع پنجم حرف (س) و از ششم حرف (ج) و از مصرع هفتم حرف (الف) و از مصرع هشتم (ن) گرفته شده كه مجوعاً اسم بلقيس جان از آن صورت ميگيرد.

33- معما بصفت توشيح باسم فاطمه- از مجموع حروف اول هشت مصرع با شرح معماي سي و دوم اسم فاطمه جان شكل ميگيرد.

34- استخراج اسم بلقيس جان بصفت توشيح- از مجموع حروف اول هشت مصرع اسم بلقیس جان بر می آید.

35- معما بصفت توشيح باسم سميع- از مجموع حروف اول چار مصرع مذكور اسم سميع حاصل مي گردد.

36- در اين چيستان نام مطلوب سنا است- سنا كه در لغت به معني روشني است، مهر و ماه يعني آفتاب اين خصوصيت را دارد آدمي در دل وي نهان است يعني اگر كلمة سنا را مقلوب بسازيم بكسر الف انس ميشود كه براي آدمي اطلاق ميگردد واگر سنا را باز قلب بعض بنمائيم ناس ميشود كه معني مردمان را دارد و اگر همين مقلوب سنا را بضم الف انس بخوانيم معني الفت را ميدهد.

هرگاه دو حرف اول كلمة سنا را عليحده بخوانيم سن ميشود، كه ميشود آنرا عمر معني كرد و اگر باز هم سن را معني ديگر بدهيم دندان معني ميدهد، و از تقديم حرف دوم بر اول كلمه نسا شكل ميگيرد كه بمعني جمع زنان است.

تبصره- فرق معما و چيستان آن است كه در معما اسم آنچه معما در بارة آن ترتيب شده گرفته ميشود ولي در چيستان نام گرفته نميشود و فقط علامات و اشارات بيان ميشود.

37- معما باسم سهيلا- كلمه (سهي) همراه (لا) به محض تبديل حركت سين از كسره به ضمه و تبديل حركت (ه) از كسره به فتحه (سهيلا) ميشود.

38- معما باسم شريف- كلمة رفيع از حروف ر، ف، ي، ع تشكيل شده و مقصود از تاج شهي حرف (ش) ميباشد كه در اول كلمة شهي بصفت تاج از آن افاده شده است و با حروف رفيع شين هم در اول مي آيد و زماني به موجب مصرع دوم چشم يعني عين را خذف كنيم حروف ش، ر، ي، ف نام شريف را مي سازد.

40- معما باسم فرحناز- وقتي كلمه (زان حرف) بر گردانيده شود يعني مقلوب گردد اسم فرحناز استخراج ميشود.

41- معما باسم ياسمين- هرگاه لب قياس كه قاف است بر داشته شود كلمة ياس باقي ميماند و زمانيكه سرو بر تخمين يعني ت، خ، هم حذف گردد كلمة (مين) باقي ميماند و چون كلمة ياسمين از شش حرف متشكل است از جمع نيم اول آن يعني ياس با جمع نيم آخر يعني مين اسم ياسمين بهم ميرسد.

42- معما باسم يا سمين- در اين دو بيتي اسم يا سمين از بيت دوم بهم مي رسد، بدين گونه كه اي ياسمين را طوريكه در شعر آمده معكوس مي كنيم كه ن، ي، م،س،ع، مي شود و مي توانيم با تغيير مواضع حروف از حروف مذكور كلمات اي نسيم را بسازيم كه گويا ندا يا صدا بر نسيم مي شود همچنان از مصرع چارم ياسمين مطلب از بانگ، همان صدايا ندا است و سمين كه به معني چاق است مرادف آن جسيم است و همان معني سيمين را دارد.

43- معما باسم شريف- هرگاه آب شراب ريختانده شود يعني كم شود (شر) باقي ميماند و وقتيكه اين قدح نيمه يعني (شر) با دُرد دو شراب ديگر پر شود يك پيمانه شراب مرد افگن بدست مي آيد مراد از دُرد اين جا حرف آخر است و آن دو شراب (مي) و (قرقف) است كه حرف آخر مي (ي) و حرف آخر قرقف (ف) است و با كلمة شر، شريف بهم ميرسد.

باده گساران هم نظر هستند كه از مخلوط انواع مختلف شراب مستي مفرط صورت مي گيرد و كنايتاً درين جا از نيمه رطل پر زور و مرد افگن اراده شده است.